Orðið Akurnesingur hefur oft valdið fólki heilabrotum. Það brýtur regluna um að grunnorðið sé ekki meira en tvö atkvæði, og þar að auki lítur það út fyrir að vera myndað af Akurnes, ekki Akranes. Á þessu er málsöguleg skýring eins og fram kemur í þessum pistli sem Eiríkur Rögnvaldsson skrifar í fésbókarhópnum Málspjallið.
Hér var nýlega verið að tala um íbúaheiti sem leidd eru af staðanöfnum. Viðskeytið -ingur, sem oft er notað til að mynda slík heiti, er dálítið skemmtilegt. Oft er því nefnilega ekki bætt beint við stofn staðaheitisins sem um er að ræða, heldur heimtar það að heitinu sé breytt á ákveðinn hátt. Þetta þekkjum við auðvitað vel. Þannig verður Reykjavík + ingur ekki *Reykjavíkingur, heldur Reykvíkingur; Hafnarfjörð + ingur verður ekki *Hafnarfjörðingur, heldur Hafnfirðingur; Bolungarvík + ingur verður ekki *Bolungarvíkingur, heldur Bolvíkingur; Sauðárkrókur + ingur verður ekki *Sauðárkrókingur, heldur Sauðkrækingur; Selfoss + ingur verður ekki *Selfossingur, heldur Selfyssingur; og svo mætti lengi telja.
Í þessum dæmum koma fram tveir helstu fylgifiskar viðskeytisins -ingur. Annars vegar er það krafan um styttingu grunnorðsins – það má yfirleitt ekki vera meira en tvö atkvæði. Ef það er lengra er það oftast stytt. Það sem er klippt brott er oftast beygingarending, eins og -ja- í Reykjavík, -ar- í Hafnarfjörð; en stundum eitthvað meira, eins og -ár- í Sauðárkrók og -ung-ar- í Bolungarvík. Stundum fær þó grunnorðið að vera meira en tvö atkvæði, eins og t.d. Ólafsfirðingur, Þistilfirðingur, Jökuldælingur – þessi orð verða ekki *Ólfirðingur, *Þistfirðingur, *Jökdælingur. Hugsanlega er það vegna þess að aðeins sé hægt að klippa burt ákveðna orðhluta og málnotendur skynji ekki –afs-, -il- og -ul- sem afmarkaða hluta orðanna.
Þurfi að stytta grunnorðið er það venjulega gert með því að klippa innan úr því – upphaf þess og endir haldast yfirleitt eins og dæmin hér að framan sýna. Það er þó ekki algilt. Þannig verður Snæfellsnes + ingur ekki *Snænesingur, heldur Snæfellingur; Þingeyjarsýsla + ingur verður ekki *Þingsýslingur, heldur Þingeyingur; Rangárvallasýsla + ingur verður ekki *Rangsýslingur, heldur Rangæingur. Hins vegar er til Rangvellingur, en það er af Rangárvellir. En svo verður að gæta þess að -ingur-orðin geta verið leidd af öðrum grunnorðum en lítur út fyrir í fljótu bragði. Þótt Mosfellingur merki núna ‘íbúi í/frá Mosfellsbæ’ er orðið upphaflega leitt af Mosfelli í Grímsnesi.
Hitt megineinkenni þessarar orðmyndunar er sérhljóðabreyting í grunnorðinu – jö > i í Hafnfirðingur, o > y (i) í Selfyssingur, ó > æ í Sauðkrækingur o.fl. Þessi hljóðbreyting er ættuð frá svonefndu i-hljóðvarpi sem var virk hljóðregla á samgermönskum tíma og hefur skilið eftir sig ýmsar menjar í beygingum og orðmyndun. Það er þó ekki alltaf augljóst hvernig eigi að beita i-hljóðvarpi í orðmyndun, t.d. í orðum sem enda á -vogur – Kópavogur, Djúpivogur o.fl. Ein leið er að hafa sérhljóðið óbreytt – segja Kópvogingur og Djúpvogingur. Þetta virðist þó ekki vera algengt. Hins vegar bregður myndunum Kópvægingur og Djúpvægingur einnig fyrir. Það byggist á því að -vo- er komið af -vá- í fornu máli, og æ er i-hljóðvarpshljóð af á.
Orðið Akurnesingur hefur oft valdið fólki heilabrotum. Það brýtur regluna um að grunnorðið sé ekki meira en tvö atkvæði, og þar að auki lítur það út fyrir að vera myndað af Akurnes, ekki Akranes. Á þessu er málsöguleg skýring. Í fornu máli voru ýmsir samhljóðaklasar sem enda á r leyfilegir – orð eins og maður, hestur, akur o.m.fl. voru maðr, hestr, akr. Þegar -ingr var bætt við Akranes kom þá ekki út *Akranesingr heldur Akrnesingr – a-ið var fellt brott vegna kröfunnar um styttingu grunnorðs í tvö atkvæði. En seinna breyttust hljóðskipunarreglur málsins þannig að margir samhljóðaklasar með r gengu ekki lengur, heldur var skotið inn u til að brjóta þá upp. Þannig varð maðr að maður, hestr að hestur, akr að akur – og Akrnesingr að Akurnesingur.
Þetta eru bara nokkur meginatriði um viðskeytið -ingur. Eins og við er að búast með viðskeyti sem er svo mikið notað og hefur verið svo lengi í landinu má finna fjölda undantekninga frá meginreglum sem um það gilda – og ýmis orð sem í fljótu bragði virðast ekki samræmast reglunum en gera það ef tekið er tillit til málsögunnar, eins og dæmið um Akurnesing sýnir. Einnig má nefna orð sem eru mynduð af staðaheitum með -dalur – Svarfdælingur o.s.frv. Það liggur ekki í augum uppi hvaðan æ-ið í orðunum er komið, því að æ er ekki i-hljóðvarpshljóð af a. En -dælingur er í raun ekki komið af -dalur, heldur af öðru hljóðfræðilega og merkingarlega skyldu orði (sbr. Svarfdælir, Vatnsdælir).